Cres

Cres, otok u z nizu kvarnerske skupine; 404,3 km²; 3176 st. (1981); dug 68 km; najširi u srednjem dijelu (11,5 km); duljina obalne crte 247,7 km; koeficijent razvedenosti 3,5; najviši vrh Sis (638 m); u srednjem dijelu Vransko jezero (5,75 km², dno 68 m ispod mor. razine). Gl. obalna naselja: Cres, Osor, Porozina i Martinšćica; zaljevi: Creski, Valunski, Martinšćica, Osorski, Ustrine, Koromačna; z dio otoka topliji i vlažniji od i dijela. Ribolov, pomorstvo, tvornica ribljih konzervi, turizam; trajektne veze Porozina – Brestova, Porozina – Rijeka. – Grč. ime Apsyrtides (C. i Lošinj) dovodi se u vezu s legendom o Argonautima; u rim. Iliriku C. je jedan od najnaseljenijih otoka (Crexi; najstariji stanovnici su Liburni); poslije je bio pod biz., hrv. (Valunska ploča, starohrv. glagoljski spomenik iz 11. st.) i mlet. (do 1358, 1409-1797) vlasti; često stradao u uskočkim napadima između 1543. i 1606; u 19. st. bili su poznati creski jedrenjaci; nakon propasti Austro-Ugarske pripao je Italiji (1920-43). Do sredine septembra 1943. C. je bio pod Italijom; 13. 9. 1943. sa 3 m. j. iskrcan je bataljon Rapske brigade i razoružao Talijane; 23/24. 9. 1943. s Krka su u konvoju (1 parobrod i 2 m. br.) prevezena i iskrcana 2 bataljona 13. pomorsko-goranske divizije u uvalu Koromačnu i C. je osobođen. Njem. des. snage prevezene u jesen 1943. iz Pule (20 transp. br.) zauzele su C. i Lošinj. Des. prepad iz Istre na C. 26/27. 9. 1944 (četa morn. pješadije II POS-a, NB-13 Partizan i PČ-2) nije uspio, oštećen je most između Cresa i Lošinja; 28/29. 10. 1944. na C. je iskrcan bataljon 13. divizije i 2 čete morn. pješadije II POS-a (s Lošinja) radi prikupljanja podataka i uništenja neprijat. uporišta. U → završnim operacijama (19/ /20. 4. 1945) radi stvaranja osnovice za desant na Istru, brodovima JRM s Raba iskrcane su na C. (uvala Koromačna i uvala Dražica) 2. i 3. brigada 9. divizije, četiri bataljona morn. pješadije, art. divizion i baterija od 75 mm (njem. snage: oko 1200 vojnika sa 57 topova obalne i p-av. artiljerije); C. je oslobođen 20. 4. 1945.