Trst

Trst, tal. Trieste (45°39' N; 13°48' E), luka i grad (231 197 st., 1987) na obali Tršćanskog zaljeva (Jadransko more; Italija). Najveća jadranska luka; sastoji se od trg. (obuhvaća Sjevernu, Južnu i Drvnu luku; duljina operativne obale 13 km; dubina 6 ··· 20 m) i industr. luke (duljina operativne obale 700 m; dubina 12 m) s naftnim terminalom (Transalpski naftovod–SIOT) za tankere do 160 000 dwt; vezovi za kontejnerske i ro-ro brodove, brodove za rasuti teret, putn., ribar, i rat. brodove te jahte; skladišta, hladnjače, silos za žitarice, spremnici za tekućine; dizalice (do 150 t); remontno brodogradilište za brodove do 160 000 dwt. Izvoze se naftni derivati, kemikalije, strojevi, željezo i čelik, cement, prehr. proizvodi, tekstil i dr.; uvozi se nafta, drvo, ugljen, ruda, fosfati, kava (od 1969. distribucijsko središte brazilske kave za Evropu i Sredozemlje), pamuk, trop. voće, industr. proizvodi. Ukupan lučki promet (1985): 27 mil. t. (uvoz 91%). Aerodrom. – Pom.-trg. razvoj Trsta (pod Habsburgovcima 1382-1918) dugo je ometala Venecija; 1719. postao slobodna luka i u 19. st. razvio se u znatnu južnoevr. luku (Austrijski Lloyd, 1833), industr. i bankarsko središte. Nakon I svi. rata pripao Italiji. U NOR-u su do kraja 1941. osn. prve organizacije NOP-a, koje su po rajonima okupljale tal. i slov. antifašiste, posebno brodogradilišne i lučke radnike te pomorce (krajem 1943. oko 30 odbora Osvobodilne fronte; u decembru 1942. osn. je Okružni komitet KPS za Trst). Kapitulacijom Italije u NOVJ prešlo je oko 2000 interniraca; formirana je brigada NOV Triestina d’assalto; šire se organizacije NOP-a, koji sve više dobiva vojni značaj; krajem 1944. bilo je oko 500 odbora OF (više od 100 talijanskih) s oko 4000 aktivista; u septembru 1944. formiran je Koordinacioni odbor KPI i KPS, u novembru zajednički Gradski komitet KPI i KPS; u Delavskoj enotnosti samo u brodogradilištima i tvornicama bilo je oko 270 komiteta i potkomiteta; osn. su udarne grupe koje izvode sabotažno-diverzantske akcije i razoružavaju pripadnike kvislinških jedinica; Komanda grada organizirala je 4 vojna sektora (po 2 bataljona, u svakom po jedna udarna grupa). Poč. januara 1945. uz Mornaričku grupu djelovao je Mornarički odred I POS-a (poslije Prvi bataljon mom. pješadije I POS-a), Mornarički odred Koper, Informativni centar mornarice s posebnom grupom (Ratko) koja je uspostavila partiz. jezgre u pom. organizacijama i pom. privredi; uspostavljena je veza i sa simpatizerima NOP-a u tzv. Mornarici NDH pa se organizirao prelazak brodova na slobodni teritorij (→ Rijeka). Radi koordinacije akcija u → završnim operacijama, Komanda grada pozvala je sve rodoljube u borbu protiv okupatora i razradila plan ustanka; izvršenje je započelo 28. 4. 1945. Trst je oslobođen 2. 5. 1945. Po naređenju VK maršala Jugoslavije J. Broza Tita, Štab Mornarice naredio je pom. snagama da zapos jednu sve luke od Soče do Pule te da preuzmu zatekle brodove, brodogradilišta i luke; Mornarička grupa pri Štabu 9. korpusa (Štab I POS-a) ušla ie u T. 2. 5. i formirala Pomorsku obalsku komandu; proradila je Lučka kapetanija i dr. lučke ustanove; prethodno je 29. 4. u T. ušla grupa Mornaričkoga odreda Koper. PČ-8 Udarnik bio je prvi brod JM koji je uplovio u Trst (5. 5. 1945); sljedeći dan uplovilo je 5 naoružanih brodova i čamaca Kvarnerskog pom. sastava. Na području Lučke kapetanije u Trstu zatečeno je 118 plovnih objekata i oko 30 potopljenih i nasukanih većih brodova (2 tal. b. br. i 1 raz., putn. br. Rex te više trg. brodova; bivši jugosl. raz. Beograd i torpilj. T-3) te oštećena brodogradilišta s brodovima u gradnji. Jedinice JA i JM povukle su se iz T. 12. 6. 1945; formirana je Zona A (njoj je pripojen T.; pod angloamer. vojnom upravom i tal. zakonodavstvom) i Zona B. Mirovni ugovor s Italijom (10. 2. 1947) predvidio je Slobodni teritorij Trsta, ali to nije ostvareno. Londonskim memorandumom (5. 10. 1954) izvršeno je konačno razgraničenje između Republike Italije i FNRJ.