vjetar

vjetar, vodoravno strujanje zraka. Gl. je uzrok v. nejednako zagrijavanje (hlađenje) površine Zemlje i njezine atmosfere. U prizemnim slojevima troposfere puše iz hladnijeg (viši atmosfer. tlak) prema toplijem (niži atmosfer. tlak) području (→ Buys-Balot), a u visinskim slojevima obrnuto. Toplinska ravnoteža u atmosferi ne postoji ni u jednom smjeru pa je → cirkulacija atmosfere neprekidan proces; karakteriziraju je planetarni ili stalni v. (pasati, zapadni, istočni), regionalni (monsuni) i lokalni (na Jadranu: bura, jugo, burin, maestral; → Sredozemno more); nastaju atmosferske fronte (→ zračna masa) i formiraju → ciklone i → anticiklone odn. → aktivna središta atmosferskog tlaka. Osnovni elementi v. jesu: smjer (procjenjuje se prema kompasnoj → vjetrulji, od točke obzora odakle puše; → vjetrokaz) i brzina (jačina) vjetra (m/s ili čv; procjenjuje se prema → Beaufortovoj ljestvici ili mjeri s pomoću → anemometra); točan smjer i brzina v. mjeri se s pomoću → anemografa. Elementi v. ovisni su ο → baričkom gradijentu; →  Coriolisova sila i centrifugalna sila (posebno u cikloni i anticikloni) uzrokuju skretanje v., a trenje i centrifugama sila na smjer i brzinu vjetra (iznad mor. površine v. je jači i puše gotovo uzduž izobara). Elementi v. na vremenskoj (sinoptičkoj) karti označuju se usvojenim simbolima. Učestalost i izrazitost promjena u brzini v. zbog turbulencije zračnih strujanja određuju karakter vjetra. V. kojemu se brzina mijenja više od ± 5 m/s naziva se mahovit ili pulzivan vjetar; v. kojemu promjena brzine ne prelazi tu granicu zove se miran ili ustaljen (jednolik) vjetar. V. s velikim i oštrim povećanjem sr. brzine u razmjerno kratkom vremenu, s periodima slabljenja brzine, zove se olujni vjetar; naglo povećanje sr. brzine zove se udar vjetra (reful). Prema smjeru v. može biti stalan (bez naglih promjena) ili promjenljiv (nepravilna i česta promjena prevladavajućeg smjera viša od 45°); v. koji pravilno mijenja smjer na određenom području (baričkom sistemu) naziva se vrtložni vjetar (posebno istaknut u polju trop. ciklona, tornada, mor. pijavice). Ageostrofički v., vektorska razlika stvarnog i geostrofičkog vjetra. Anabatski v., uzlazno zračno strujanje uz padinu koja nastaje zbog manje gustoće zraka duž padine; zove se i vjetar s doline; antitriptički v., teoretski vjetar koji odgovara ravnoteži između sile trenja i sile horizontalnog baričkog gradijenta. Bočni v., vjetar koji puše u smjeru okomitu na uzdužnicu broda ili unutar bočnih sektora 90° ± 10°, lijevo i desno. Čeoni v.  →  pramčani vjetar. Ciklostrofički v., teoretski vjetar koji odgovara ravnoteži između centrifugalne sile i sile baričkog gradijenta u vjetrenom polju. Dolinski v.  → anabatski vjetar. Eulerijanski v., teoretski vjetar koji odgovara ravnoteži između centrifugalne sile i sile baričkog gradijenta na zakrivljenoj zračnoj strujnici (→ ciklostrofički vjetar). Geostrofički v., teoretski v. koji odgovara ravnoteži između horizontalne komponente baričkog gradijenta i horizontalne komponente Coriolisove sile, puše paralelno s pravocrtnim usporednim izobarama odn. izohipsama izobarne plohe. Gradijentski v., teoretski v. koji odgovara ravnoteži između horizontalne komponente baričkog gradijenta, horizontalne komponente Coriolisove sile i centrifugalne sile; puše paralelno sa zakrivljenim izobarama odn. izohipsama izobarne plohe. Krmeni v., puše u krmu ili unutar krmenog sektora 10° lijevo i desno; Izalobarički v., teoretski vjetar, komponenta stvarnog vjetra u smjeru izalobaričkog gradijenta; Katabatički ili gravitacijski v., zračno strujanje niz strmu planinsku padinu na ravnicu ili na jezero odn. more (→ fen; → bura), a nastaje zbog veće gustoće zraka duž padine; naziva se i vjetar s brda. Konvekcijski v., vertikalno gibanje zraka unutar sistema kojim se obavlja prijenos topline po visini; javlja se u labilnoj atmosferi kad je vertikalni gradijent temperature veći od adijabatskog. Kopnenjak, vjetar obalnih predjela koji puše (noću) s kopna prema moru zbog jačeg noćnog hlađenja kopna (→ burin). Kursni v., vjetar koji nastaje zbog vožnje broda; smjera je suprotnog kursu broda (Kp ± 180°), a brzine jednake brzini broda u čv ili m/s. Lokalni v., vjetar na ograničenom području uzrokovan lokalnim uvjetima, kao i v. koji poprima meteor. značajke dotičnog kraja. Longitudinalni v.  → pramčani ili krmeni vjetar; Morski v.  → zmorac Nadgradijentski v., vjetar s brzinom većom od brzine gradijentskog vjetra. Poprečni v.  → bočni vjetar. Pramčani ili protivni v., vjetar koji puše u pramac ili unutar pramčanog sektora 80° lijevo i desno; Pravi v., stvarni v. s obzirom na zemaljsku površinu; određuje se konstrukcijom → vjetrenog trokuta. Prizemni v., vjetar koji puše pri tlu; u načelu se mjeri na visini od 10 m iznad otvorenog prostora. Prevladavajući v., vjetar čiji smjer na određenom mjestu i u određeno vrijeme ima izrazito veću čestinu od v. dr. smjera. Prividni v., rezultanta pravog vjetra i kursnog vjetra na brodu u plovidbi. Protugradijentski v., vjetar čija je komponenta suprotna baričkom gradijentu. Relativni v.  → prividni vjetar. Slapoviti v.  → katabatski vjetar. Subgeostrofički v., vjetar manje brzine od brzine koja odgovara geostrofičkom vjetru. Subgradijentski v., vjetar manje brzine od brzine koja odgovara gradijentskom vjetru. Termički v., razlika između geostrofičkog vjetra na dvije razine. Turbulentni v., prizemno kaotično strujanje zraka koje nastaje zbog trenja između čestica zraka i tla. Visinski v., vjetar u višim slojevima troposfere; ne dotiče zemaljsku površinu; smjer mu je suprotan prizemnom vjetru: puše od toplijeg (nižeg tlaka) prema hladnijem (višem tlaku) mjestu.